Nguyễn Trường Tộ (1830-1871), là một danh sĩ, kiến trúc sư, và là nhà cải cách xã hội Việt Nam ở thế kỷ 19. Sinh trong một gia đình Công giáo từ nhiều đời tại Bùi Chu, Hưng Nguyên, Nghệ An. Thông minh, học giỏi, được gọi là "Trạng Tộ", nhưng ông không đỗ đạt gì, có thể vì là dân Công giáo không được đi thi, hoặc là không muốn đi theo con đường khoa cử.
Thiếu thời, Nguyễn Trường Tộ học chữ Hán với cha và các thầy ở các vùng như Tú Giai - Bùi Ngõa, Cống Hữu - Kim Khê và quan huyện Địa Linh về hưu ở Tân Lộc. Sau khi thôi học, ông mở trường dạy chữ Hán tại gia, rồi được mời dạy chữ Hán trong Nhà chung Xã Đoài (nay thuộc xã Nghi Diên, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Tại đây, ông được Giám mục người Pháp tên là Gauthier (tên Việt là Ngô Gia Hậu, về Xã Đoài nhận nhiệm vụ từ năm 1846) dạy cho học tiếng Pháp và giúp cho có một số hiểu biết về các môn khoa học thường thức của phương Tây. Cuối năm 1858, ông đi cùng Giám mục Gauthier vào vào Đà Nẵng để tránh nạn "phân tháp" (Để kiểm soát và ngăn chặn người Công giáo có thể tiếp tay với quân Pháp, Triều đình Huế cho bắt giam các giáo sĩ và trùm trưởng, đồng thời ra lệnh "phân tháp" giáo dân. Nghĩa là phân tán người Công giáo bằng cách tháp nhập (sáp nhập) hai ba gia đình Công giáo vào trong một làng không Công giáo, chứ không cho ở tập trung. Đây là một biện pháp gây nhiều thiệt hại và đau khổ cho đồng bào Công giáo lúc bấy giờ).
- Năm 1858, giám mục Gauthier đưa Nguyễn Trường Tộ sang Pháp học tập, nâng cao kiến thức nhiều mặt. Hơn hai năm ở Paris, chẳng những ông hiểu biết nhiều về khoa học, kỹ thuật, nhất là về kiến trúc, khai mỏ, mà còn đọc rộng về các mặt chính trị, kinh tế, quân sự, ngoại giao, pháp luật… và tìm hiểu một số thành tựu công nghệ của phương Tây nhất là Pháp. Trên đường đi sang Pháp và trở về nước, Nguyễn Trường Tộ có dịp ghé qua Rome, dừng chân ở Singapore và Hongkong.
- Năm 1861, Nguyễn Trường Tộ trở về nước và dồn hết tâm trí vào việc giúp nước. Nhờ sự hiểu biết sâu rộng về các phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật...; đến đầu tháng 5 năm 1863, thì ông đã thảo xong 3 bản điều trần gửi lên Triều đình Huế là: "Tế cấp luận", "Giáo môn luận" và "Thiên hạ phân hợp đại thế luận".
- Năm 1862-1864, bằng sự hiểu biết của mình, ông đã thiết kế và chỉ đạo việc xây cất tu viện Dòng Thánh Phaolô Sài Gòn (nay ở số 4 đường Tôn Đức Thắng - Quận 1, Sài Gòn). Đây là một công trình kiến trúc theo kiểu châu Âu có quy mô và có giá trị bền vững cho đến tận ngày nay.
 |
| Tu viện Thánh Phaolo, số 4 Tôn Đức Thắng, Quân 1, Sài Gòn do Nguyễn Trường Tộ thiết kế |
- Năm 1863, ông viết thư cho Triều đình để báo tin về việc Giám mục Gauthier nhận lời đi Pháp để mua các thứ cần thiết về mở trường kỹ thuật đầu tiên ở Huế.
- Năm 1864-1866, Nguyễn Trường Tộ cũng đã thiết kế, xây dựng 4 ngôi nhà trong khu vực giáo đường Xã Đoài, đây được xem là một trong những công trình kiến trúc kiểu châu Âu đầu tiên xuất hiện ở Việt Nam...Trong số các
công trình do Nguyễn Trường Tộ xây cất ở Xã Đoài, nay chỉ còn lại nhà tràng
Latinh (tức tiểu chủng viện) ba tầng, hình chữ thập gọi là "nhà Tây",
chứ Tòa Giám mục và các nhà phụ thuộc đều đã bị chiến tranh đánh sập.
- Năm 1966 (giữa tháng 8 năm 1866, ông được lệnh đi cùng Giám mục Gauthier ra Huế để chuẩn bị đi Pháp.
- Năm 1967 (ngày 10 tháng 01), phái đoàn đáp tàu L’orne đi Pháp. Trong 8 tháng ở đây, họ đã mua sách vở, dụng cụ, máy móc...để lập trường học kỹ thuật Huế. Ngoài ra, Giám mục Gauthier cũng đã tới Bộ Ngoại giao Pháp, Bộ Hàng hải và Thuộc địa Pháp để xin tài trợ cho các chương trình của mình; đồng thời tiếp xúc với một số thương gia và kỹ nghệ gia người Pháp. Ngày 25 tháng 11 năm 1867, phái đoàn trở về Việt Nam.
- Năm 1968 (ngày 29 tháng 02), phái đoàn Giám mục Gauthier và Nguyễn Trường Tộ về tới Huế. Cùng theo về còn có hai Linh mục, một giáo dân (bác sĩ Hemaiz) và một người thợ máy (tất cả đều là người Pháp, và đều do Giám mục Gauthier vận động được).
 |
Vườn hoa bên trong tu viện Saint Paul, phía bên phải là nhà nguyện xây dựng 1864, |
Sau khi xem xét các thứ mua về cho trường học và các thứ mà Bộ Hàng hải Pháp gửi tặng, vua Tự Đức cho phép Giám mục Sohier được xây trường học kỹ thuật trên mảnh đất đã đề nghị ở bên cạnh Tòa Giám mục Huế...(Tại vị trí này, năm 1942 được xây dựng Trường Kỹ thuật Công nghiệp Huế, năm 1956 là Trường Trung học Kỹ thuật Huế, bây giờ là Trường Cao đẳng Công nghiệp Huế)
Từ cuối tháng 2 cho tới cuối tháng 4 năm 1868, Nguyễn Trường Tộ đã gởi cho Triều đình ít nhất
là 9 văn bản. Ngoài văn bản đầu tiên (sau khi về tới Huế), nói về việc mở trường và phát triển đất nước, hầu
hết các văn bản khác đều xoay chung quanh vấn đề sứ bộ đi Pháp. Bởi Triều đình lúc
bấy giờ chỉ quan tâm tới việc làm sao lấy lại được 6 tỉnh Nam Kỳ đã mất vào tay Pháp, sau những cuộc thương thuyết không thành, vua Tự Đức nhất định cử một phái bộ sang Pháp để điều đình với
chính phủ Pháp. Đối với vấn đề quan trọng này, quan điểm trước sau như một của
Nguyễn Trường Tộ là phải tự lực tự cường để lấy lại phần đất đã mất, chứ không
thể van xin nài nỉ. Tuy nhiên, ông vẫn sẵn sàng đi theo sứ bộ và đã có những kiến
nghị rất cụ thể cho chuyến đi.
Khoảng giữa tháng 3 năm 1868, Nguyễn Trường Tộ được phép về Nghệ An thăm mẹ già trước lúc lên đường sang Pháp. Tuy nhiên, sau khi trở lại Huế, ông đổi ý, kiến nghị với Triều đình là không nên sai sứ bộ sang Pháp điều đình mà chỉ nên gởi sứ bộ vào Sài Gòn thương thuyết. Việc đi Pháp vì thế phải đình hoãn không thời hạn. Ngày 18 tháng 4 năm 1868, Bộ Lễ lại cấp phép cho Nguyễn Trường Tộ trở về Nghệ An ? Thực tế, lúc bấy giờ có cả một luồng dư luận khá rộng rãi, trong Triều đình cũng như ở các tỉnh thành, tỏ ra vô cùng dè dặt, lo sợ trước ảnh hưởng của các giáo sĩ người Pháp, khi một "trường đào tạo nhân tài" đầu tiên (ý nói trường KT Huế như dự kiến) hoàn toàn do các thầy người Pháp phụ trách, lại đặt ngay bên cạnh Tòa Giám mục và dưới sự giám sát của Giám mục như thế.
Trước đó, ngày 7 tháng 4 năm 1868, Giám mục Gauthier cũng đã lên đường trở về Xã Đoài vì thấy việc mở trường kỹ thuật không được nói tới nữa, kế hoạch đi Pháp cùng Giám mục Gauthier trong đề án mở trường này đã bất thành. Về lại Nghệ An, Nguyễn Trường Tộ bắt tay vào việc vận động dân vùng Xuân Mỹ thường xuyên bị úng lụt đến nơi ở mới, đồng thời xây cất Nhà Chung Xã Đoài. Trong những năm này, ông vẫn đều đặn gửi lên triều đình Huế các bản điều trần về thời sự.
 |
Nguyễn Trường Tộ (áo dài khăn đóng) và một lớp dạy kỹ nghệ họa ngày xưa của VN (trong đề án mở trường kỹ thuật không thành) |
- Năm 1870, tháng 10 (âm lịch) năm Tự Đức thứ 23, Nguyễn Trường Tộ gửi thư lên Triều đình đề nghị lập lãnh sự ở Sài Gòn và sứ quán ở Pháp để nắm tình hình. Đầu tháng 11 năm đó, ông lại xin được vào Nam tổ chức đánh úp quân Pháp để thu hồi 6 tỉnh Nam Kỳ, nhân lúc Pháp đang thua Đức và Cách mạng Pháp đang nổi dậy.
- Đầu năm 1871, ông nhận được lệnh cấp tốc ra Huế với lý do "đưa học sinh đi Pháp", nhưng kỳ thực là để bàn bạc với vua Tự Đức về phương lược quân sự và ngoại giao mà ông đã trình bày trong các văn bản gởi cho Triều đình cuối năm 1870. Nhưng Triều đình Huế bàn đi tính lại mà không đi đến được một quyết định nào.
Sau mấy tháng ở Huế, có thể là vì không có việc gì để làm, hoặc có thể vì bệnh cũ tái phát. Giữa năm 1971, Nguyễn Trường Tộ về lại Xã Đoài, và đến ngày 22 tháng 11 năm 1871 thì đột ngột từ trần. Lúc ấy, ông chỉ mới khoảng 41 tuổi, đã đệ trình lên triều đình khoảng 60 bản điều trần canh tân đất nước.
Và cũng buồn cho ngôi tháp chuông trong tu viện Dòng Thánh Phaolô, vào năm 1940 máy bay của quân Đồng minh ném bom làm sụp đổ một góc của tòa nhà buộc phải sửa chữa lại, tuy nhiên ngọn tháp chuông cao nhất Sài Gòn lúc bấy giờ cũng bị bom tàn phá đi mất.
 |
| Không ảnh Tu viện Thánh Phao Lô năm 1929 |
Là một người Tây học, ngoài những nỗ lực nhằm canh tân đất nước trong đó có đề án mở trường kỹ thuật mà đầu tiên là ở Huế, ông có nhiều đóng góp trong lĩnh vực kiến trúc xây dựng. Tiêu biểu là những công trình xây dựng tại khu vực giáo đường Xã Đoài, đặc biệt ông là tác giả của những kiến trúc đặc sắc đóng góp cho sự hình thành Sài Gòn, đó là nhà thờ Saint Enfance, tu viện Saint Paul de Chartres.
Những công trình kiến trúc của ông giờ chỉ còn tu viện Saint Paul de Chartres riêng nhà thờ Saint Enfance đã bị phá hũy từ thời mới thành lập thành phố Sài Gòn. Vì những công trạng và sự đức độ của ông người ta đã đặt tên ông cho một con đường ở quận 4 và tên một trường kỹ thuật ở số 2 Phạm Đăng Hưng (Mai Thị Lựu), Quận 1.
Tu viện Sainte Enfance của các soeurs dòng thánh Phao Lô (St Paul de Chartres) là tu viện nữ tu đầu tiên ở Việt Nam. Vào tháng Ba năm 1860, theo lời mời của Đức Giám Mục Dominique Lefebvre, hội dòng của các nữ tu dòng Saint Paul de Chartres đã gửi hai soeur đến Sài Gòn, nơi mà họ lập một trại mồ côi cho trẻ em đường phố tên là Sainte - Enfance và cơ sở tạm thời gần tòa giám mục đầu tiên trên đường Nguyễn Công Trứ (Quận 1) hiện nay.
 | |
|
Năm 1862, Đô đốc - đốc Bonard đã đáp lại yêu cầu của mẹ bề trên Reverend Benjamin cho một cơ sở lớn hơn là một lô đất rộng lớn trên đại lộ de la Citadelle (đường Cường Để - Tôn Đức Thắng hiện nay), nằm giữa Chủng viện St Joseph và xưởng đóng tàu hải quân. Nguyễn Trường Tộ được bổ nhiệm là kiến trúc sư, và tháng 5 - 1864 phức trường Sainte - Enfance - bao gồm trẻ mồ côi, nhà nguyện và nhà nguyện tu viện - đã được khánh thành.
Trí tuệ lỗi lạc của Nguyễn Trường Tộ ví như một luồng ánh sáng rọi vào đám sương mù dày đặc trong xã hội thời bấy giờ, nên đã bị lãng quên trong nỗi đau vô vàn không chỉ riêng Nguyễn Trường Tộ mà cho cả một dân tộc. Sớm ra đi khi tuổi đời vẫn còn trẻ, tràn ngập trong những buồn phiền khi đã tiêu tan đi bao khát vọng canh tân, đến phút cuối đời không dấu được nỗi lòng đau nên đành phải thốt lên bao lời u uất :
“Nhất nhất
túc thành thiên cổ hận,
Tái đầu hồi
thị bách niên thân”.
Dịch thơ:
“Một bước sa chân muôn kiếp hận,
Quay đầu nhìn lại đã trăm năm”.
 |
| Cạnh Tòa Tổng Giám mục huế, năm 1942 được xây dựng Trường Kỹ thuật Công nghiệp Huế, năm 1956 là Trường Trung học Kỹ thuật Huế, bây giờ là Trường Cao đẳng Công nghiệp Huế - Ảnh Google Maps 2022 |
Sau khi Nguyễn Trường Tộ mất gần 30 năm, theo Chỉ dụ của Vua Thành Thái (1879-1954), Trường Bá Công được thành lập
ngày 12-9-1899 tại vị trí
được đã dự định cho xây trường kỹ thuật Huế như đề án trước kia. Năm 1921, trường được chuyển giao cho Chính quyền Bảo hộ Pháp và đổi thành Ecole Pratique D’Industry de Hué gọi là Trường Kỹ nghệ Thực hành
Huế, rồi sau đó ở mỗi giai đoạn lịch sử Trường đã có những tên gọi khác nhau :
- 1942: Trường Kỹ thuật Công nghiệp Huế
- 1952: Học xưởng Kỹ nghệ Huế
- 1954: Trường Chuyên nghiệp Kỹ nghệ Huế
- 1956: Trường Trung học Kỹ thuật Huế
- 1976: Trường Kỹ thuật Huế
- 1977: Trường Công nhân Kỹ thuật Cơ điện Huế
- 1993: Trường
Kỹ nghệ Thực hành Huế
- 1998: Trường
Trung học Công nghiệp Huế
- 2005: Trường Cao đẳng
Công nghiệp Huế
Tầm nhìn của Nguyễn Trường Tộ đã đi trước thời đại cả hàng mấy chục năm vào giai đoạn giữa thế kỷ 19 ở Việt Nam. Triều đình tuy cũng có lúc triệu hồi ông để hỏi việc lớn hoặc phái sang Pháp để mua tài liệu, sách vở, dụng cụ, máy móc...với ý định du nhập kiến thức kỹ thuật về nước đồng thời thực hiện đề án mở trường kỹ thuật trong nước...Nhưng rất tiếc chế độ thời ấy không nhất quán thuận theo những điều trần canh tân của ông mà hậu quả là đã đưa đất nước Việt Nam lạc hậu kéo dài tới tận ngày nay.
 |
| Nguyễn Trường Tộ khởi thảo điều trần |
P/s :
Giám mục Gauthier và người dân lúc ấy thường gọi Nguyễn Trường Tộ bằng danh hiệu "Kiến trúc sư", mặc dù ông chưa học qua chuyên ngành. Như trong thư gửi Hội Truyền giáo Nước ngoài ở Paris (đề ngày 1 tháng 1 năm 1870), Giám mục Gauthier viết: "...Người ta quen gọi là Kiến trúc sư vì ông ta (chỉ ông Tộ) đã xây ngôi nhà ba tầng của các nữ tu Sài Gòn, một nhà nguyện và một ngọn tháp cao nổi bật..." Tu viện Dòng Thánh Phaolô Sài Gòn được khởi công từ tháng 9 năm 1862 và hoàn tất ngày 18 tháng 7 năm 1864. Linh mục Le Mée (thừa sai Paris) trong một bức thư đăng trên tập san Missions Catholiques năm 1876, có nói về công việc ấy như sau: "Đức Giám mục Gauthier và Linh mục Croc đã đem theo một nho sĩ Bắc Kỳ, tên là Lân (tức Nguyễn Trường Tộ). Với trí thông minh hiếm có, lại được gợi ý và được thúc đẩy bởi sự nhiệt tình và tận tụy của Giám mục Gauthier, nho sĩ Bắc Kỳ này, vì tình yêu Thiên Chúa, đã nhận đứng ra đốc suất công việc. Trước kia, ông có ở Hồng Kông ít lâu và trong thời gian ngắn ngủi tại thuộc địa này của người Anh, ông đã thấy được cách thức và thể loại kiến trúc của châu Âu. Thời đó ở Sài Gòn, chưa có một công trình nào làm kiểu mẫu. Với đề án của tu viện và nhà nguyện do Nữ tu Benjamin cung cấp, ông ta đã phác họa được một họa đồ phối cảnh chung và thực hiện công trình nhờ sự cộng tác của các công nhân người Việt. Chính ông đã phải vẽ sơ đồ của tháp chuông và tự mình trông nom công việc một cách rất cẩn thận, và chính ông đã hoàn thành nhiều phần khác của công trình. Mỗi ngày người ta thấy ông có mặt ở công trường và để ý tới từng chi tiết. Phải thú nhận là nếu không có ông thì không thể thực hiện được một công trình như vậy vào một thời điểm mà ở Sài Gòn chưa có thợ cũng như chưa có nhà thầu..." Như thế, cơ sở của Dòng Thánh Phaolô do Nguyễn Trường Tộ (từng được Giám mục Gauthier gọi là "Kiến trúc sư") xây cất nổi lên giữa Sài Gòn năm 1864 như một công trình kiên cố có tầm cỡ.
No comments:
Post a Comment